MIHAILO VASILJEVIĆ

DRUŠTVENA USLOVLJENOST FOTOGRAFIJE

 Saša Janjić

„Dokumentarno? To je vrlo sofisticirana i varljiva reč. I zaista nije jasna. Potreban je prefinjen sluh da bi se čula ta reč.”

Voker Evans

Iako osamdesetih godina XX veka fotografija u globalnim okvirima definitivno postaje deo sveta savremene umetnosti, u Srbiji ovaj proces počinje da se događa dvadesetak godina kasnije. Fizički prostor države u kojoj živimo proteklih decenija u kontinuitetu se smanjivao, pa su tako i umetnički prostor i scena pretrpeli mnoge modifikacije koje su se odrazile i na umetničko delovanje. Umetnici su na ovu promenu, kao i na drugačiji kulturni ambijent, odgovorili na različite načine – tako što su se povukli u sopstvene svetove ili tako što su pokušali da svoje pozicije izgrade u širem kontekstu. Jedna od važnih karakteristika ovog perioda bila je i decentralizacija nekadašnjeg monolitnog socijalističkog obrazovnog sistema, odnosno otvaranje nekoliko privatnih umetničkih škola i akademija. U okviru jedne od novih akademija uveden je, za domaće okolnosti, potpuno nov studijski program koji je doprineo stvaranju kritične mase umetnika koji danas čine pojavu koju bismo mogli da nazovemo „nova fotografska scena”. Ova nova generacija umetnika fotografa je prva koja, bar u načelu, nije morala da brani i objašnjava položaj fotografije kao savremene umetnosti, već je relativno nesmetano mogla da istražuje novu tranzicionu realnost.

Mihailo Vasiljević pripada generaciji umetnika koju su se školovali i usavršavali na Katedri za fotografiju Akademije umetnosti BK, koju je u periodu od 1996. do 2009. godine vodio umetnik fotograf Milan Aleksić. Novina koju je ovaj profesor uveo u sistem školovanja mladih umetnika sastojala se u tome što je fotografija, prvi put u Srbiji, u univerzitetskom kurikulumu shvaćena kao deo savremene umetnosti, nasuprot dotadašnjoj „umetničkoj fotografiji” negovanoj u foto-klubovima i državnim školama. Zahvaljujući svom značajnom iskustvu studiranja i rada u Sjedinjenim Američkim Državama, Aleksić je koncipirao novi program studiranja fotografije koji je u potpunosti išao u korak sa svetskim umetničkim i obrazovnim tokovima. Pod uticajem konceptualne umetnosti, istorije i teorije fotografije, uz poznavanje mnogobrojnih savremenih umetničkih praksi, formirana je nova pojava na umetničkoj sceni u Srbiji.

Mihailo Vasiljević je jedan od umetnika koji su u svom delovanju objedinili dve različite ali međusobno nerazdvojive aktivnosti – umetničku praksu i teorijsko istraživanje. U njegovom radu se spojilo nekoliko aspekata koji čine specifičan pristup fotografskom mediju – potpuna posvećenost umetničkom radu, ali i istraživanje istorije i teorije fotografije. Kombinacija sposobnosti i interesovanja omogućila je ovom umetniku da se fotografijom kao umetničkim fenomenom bavi iz više međusobno povezanih pozicija. Pored velikog broja realizovanih izložbi i mnogih drugih umetničkih aktivnosti, Vasiljević je radio kao predavač na Akademiji umetnosti BK (2005–2009), odnosno na Novoj akademiji umetnosti (2009–2016) i bio koosnivač i kourednik Centra za fotografiju (2011–2019).

„Ja sam fotograf i umetnik koji koristi fotografiju. Moje fotografije nastaju u okviru dugotrajnih projekata posvećenih kritici društvenih fenomena prepoznatih na raznim nivoima i u okviru različitih opsega – od lokalnih promena do globalno prisutnih kodova.” M. V.

Radeći u okviru medijskih ograničenja, ali i protiv njih, Vasiljević fotografiju razume kao konceptualnu alatku, odnosno medij koji poseduje moć prikazivanja realnosti, iako ima veliki potencijal za manipulisanje predstavom i njenim značenjem. Može se reći da je u osnovi njegovog rada mišljenje sveta kroz fotografiju, ne samo u smislu više ili manje koncipiranih ili poetizovanih prizora već kroz složeno uodnošavanje subjekta i objekta, zahvaljujući kome su vidljivi različiti konteksti fotografije kao sveprisutnog društvenog fenomena. Vasiljevićevi radovi kreću se između krajnosti, konstantno balansirajući na tankoj granici koja posmatrača ostavlja u blagoj nedoumici, očekujući od njega značajan intelektualni napor. Takav posmatrač treba da zna da slika ne govori sve, da se njenih hiljadu reči često pretvori u kakofoniju informacija, različitih glasova i predstava. U tom smislu, više se ne postavlja pitanje da li posmatrač može da vidi, već šta može da pojmi i sazna o nizu predstavljenih motiva i mehanizmu reprezentacije. Vasiljević svojim radovima traži radoznalog i obrazovanog recipijenta koji sam dolazi do saznanja, primoravajući ga na preispitivanje fotografije kao višestrukog medijatora gledanja, znanja, pamćenja i razumevanja, odnosno arbitra dijaloga ličnog i kolektivnog, političkog i estetskog, umetničkog i neumetničkog.

Procesi istorizacije („Turci i Rimljani”), tranzicije („Trans.”, „Novi novac”), mitologizacije („Srpska mitologija”), urbanizacije („Topografija Beograda”, „Vernakularno”) kao i pitanja ekologije („Fototurizmo”, „Nada i strah”), porodice („R.V. najbolje zna”, „Familijarni objekti”) i ličnog iskustva („Trideset i pet”, „Menažerija”) neke su od isprepletenih tema koje je Vasiljević na različite načine istraživao tokom dosadašnje dvadesetogodišnje umetničke karijere. Njegov opus je višestruko kritički intoniran i baziran na mnogobrojnim relacijama, referencama i vizuelnim predlošcima. Pogled ovog autora na društvo, grad ili prirodu seže dalje i šire od predstavljenog jer uvek zahvata i uzima u obzir kontekst kulture, politike i istorije, ali i promenljivo značenje neposredno predstavljenog subjekta. Dokumentarni stil njegovog rada možemo posmatrati i kao proces u kome se neke predstave ili problemi samim činom fotografisanja konstatuju u cilju sagledavanja koje podrazumeva, ali i prevazilazi kritiku. Kako sam kaže: „Čini se da ima smisla vizuelno konstatovati stvari, jer to može da bude prvi korak ka promeni.” Njegove fotografije u ovom smislu samo izgledaju kao dokumenti – one su višestruko osmišljeno sredstvo izražavanja i kritičkog poimanja savremenog društva.

Imajući u vidu trenutak u kome živimo i informatičko ludilo kom smo izloženi, fotografisanje se nameće kao specifičan oblik društvene prakse, čak i kao način života sa beskrajnim fotografisanjem foto-aparatom ili mobilnim telefonom. Nasuprot ovome, Vasiljević svoju umetničku praksu koncipira kao usporenu, meditativnu i promišljenu, zbog čega njegovi radovi najčešće nastaju tokom relativno dugih perioda u okviru kojih se i same okolnosti u kojima pronalazi motive često menjaju. Ovaj simulakrum društvenih odnosa i kulturnih uslovljenosti vodi pogled umetnika ka kreiranju novih vizuelnih i narativnih odnosa.

„Utilitarna upotreba fotografije najčešće je polazište za radove u kojima čin konstatovanja stanja stvari koristim kao kritički mehanizam. Eventualni smisao ovakvog postupka zavisi od percepcije suptilnih razlika između fotografske reprezentacije i stvarnosti.”  M. V.

Jezik i tekst igraju važnu ulogu u Vasiljevićevom radu, pre svega u smislu pažljivo odabranih naslova. Precizno izabrani nazivi serija fotografija ključni su za tumačenje i dešifrovanje početnog značenja i mogućih poruka radova i nude dragocenu naznaku, putokaz koji nas upućuje u širok dijapazon zastupljenih problema i fenomena. Pored naslova, važan prateći deo svakog Vasiljevićevog rada jesu i izjave umetnika (stejtmenti) koje se najčešće sastoje od kratkih i sadržajnih eksplikacija najvažnijih ideja. U čitanju Vasiljevićevih serija fotografija moramo se osloniti na brojne kontekstualne indikatore koji se nalaze izvan polja pojedinačne fotografije. Ti indikatori mogu biti različiti i variraju u odnosu na serije, tematske okvire ili interesovanja autora, međutim, uvek se kreću u društvenom domenu kulture i tiču se načina na koji ona usvaja ili modifikuje određene pojave i predstave. Autor sa izuzetnom lakoćom uspeva da sa veoma malo intervencija, pre svega kroz izbor tema i kadrova, dekonstruiše kulturni i istorijski sistem željenih, ali nikad ostvarenih vrednosti, koji se najčešće zasniva na određenom setu kodova i pretpostavljenih pravila. Ovakvim postupkom, posmatrač je nesvesno uvučen u kulturno definisan prostor predstavljenog i primoran da ponovo razmisli o onome što misli da zna. Ta kulturna vidljivost određena je viđenjem i vizuelnošću kao glavnim označiteljima koji definišu pogled (viđenje) kao najveći stepen estetske i duhovne aktivnosti, ali i vizuelnost kao društvenu i kulturnu činjenicu.

Autor koristi različite modele upotreba fotografije kao polazište za svoje radove, čija osnova je promišljanje fotografije kao široko prepoznate društvene prakse. Bilo da se radi o upotrebi fotografije u reklamnoj industriji („Novi novac”, „Životinje”), društvenim naukama („Srpska mitologija”, „Turci i Rimljani”), prodaji nekretnina („Ultimativna valuta”), građevinskoj industriji i arhitekturi („Topografija Beograda”, „Vernakularno”), porodičnoj fotografiji („R.V. najbolje zna”, „Familijarni objekti”, „Menažerija”), amaterskoj umetničkoj fotografiji („Ulična fotografija”, „Srpska mitologija”) ili razglednicama („Fototurizmo”, „Trans.”, „Nada i strah”), u Vasiljevićevom radu, na tragu pop i konceptualnih praksi, prepoznato je ključno mesto fotografije kao neumetničkog medija savremene kulture i direktno iskorišćeno u umetničke svrhe. Paralelno, ceo opus ovog umetnika nastao je u dijalogu sa najrazličitijim pojavama i primerima iz istorije fotografije, odnosno istorije umetnosti.

Može se reći da Vasiljevićevi radovi uvek imaju subjektivni ili autobiografski element jer kroz sam proces istraživanja raznih fenomena umetnik konstituiše svoj lični pogled. Istraživački proces direktno podstiče, gradi i na kraju definiše svaki od radova i, zahvaljujući ovakvom pristupu, oni nikada nisu ilustracije koncepata ili osmišljene foto-reportaže. S druge strane, njegove fotografije na prvi pogled mogu da izgledaju kao neobavezne ili lakonski snimljene, dok su u biti uvek višestruko promišljene, odabrane i konceptualno zasnovane. Promišljanje svakog kadra, njegovo pozicioniranje u odnosu na druge fotografije i na celinu serije kao i povezivanje motiva i njegove predstave sa širim simboličkim i društvenim značenjem je nešto što karakteriše Vasiljevićev opus. Još jedan važan aspekt njegovog rada jeste i pitanje galerijskog predstavljanja, odnosno galerijske postavke. Kao opremu najčešće koristi jednostavne proporcionalno duboke bele ramove različitih formata a njegove dinamične i balansirane postavke su finalne prostorne izvedbe radova. Na tragu instalacije, izložba je za Vasiljevića poseban medij koji obuhvata sve elemente rasporeda, pozicioniranja, redosleda, osvetljenja i, povrh svega, specifičnosti, istorije i konteksta samog prostora.

Iako Vasiljevićev portfolio uključuje širok raspon tema i motiva, značajan broj njegovih radova obuhvata istraživanje raznih aspekata savremenog društva u Srbiji („Srpska mitologija”, „Novi novac”, „Topografija Beograda”, „Trans.”, „Ultimativna valuta”, „Turci i Rimljani”). Slika Srbije koju Vasiljević nudi je sadržajna i redukovana do značenjske i formalne uravnoteženosti. On programski bira antipoetični slikovni jezik, fokusirajući se ponekad na bizarne, antiestetske detalje koje postavlja u centar prizora ili im dopušta da smetaju posmatraču, naviknutom na klišee idealizovanih predstava kojima smo prezasićeni. U tom smislu, u Vasiljevićevom radu postoji doza subverzije u odnosu na svetove ulepšane, lažne stvarnosti jer on ističe ono obično, životno, svakodnevno, uporno nas podsećajući na realnost koju ne želimo da vidimo, koja je – hteli to da priznamo ili ne – deo našeg zajedničkog iskustva i identiteta. S druge strane, rad ovog autora, svesnog problemske pozicije koju medijska slika Srbije ima u globalnom kontekstu, daleko prevazilazi jednosmernu kritiku lokalnih mogućnosti koja prati i ilustruje političke programe.

„Od svih umetničkih medija, fotografija verovatno ima najdinamičniji odnos nepodudaranja sa umetnošću. Ovo je u direktnoj vezi sa mehanikom nastanka njene slike, ali i sa njenom ideologijom – umetnost čini samo minimalni deo fotografske produkcije, daleko iza svih vrsta primena. U tom smislu, može se reći da je fotografija nezgodna umetnost, jednostavna tehnologija i kompleksan društveni fenomen.”  M. V.

Gi Debor u Društvu spektakla upozorava na dehumanizujući aspekt uloge posmatrača, te da akumulacija slika u današnjoj kulturi ugrožava zajedničke aktivnosti i nameće otuđenje i izolaciju kao opšte mesto savremenih diskursa. Samodovoljnost i pasivnost naših pogleda i samih života, nametnute slike stvari kojoj smo izloženi, potpuno menjaju proživljeno iskustvo. Suprotno procesu komodifikacije u kome je fotografija odigrala ključnu ulogu i pretvorila većinu predmeta u robu, kod Vasiljevića vidimo proces koji je namerno distanciran od banalne upotrebe fotografije. Kroz potvrđivanje statusa fotografije kao galerijskog i muzejskog predmeta, on utemeljenje ne traži samo u kritici mita o autonomiji umetničkog dela, već u povezivanju sa širokim spektrom društvenih procesa i vrednosti na kojima gradi svoj specifični vizuelni narativ.

Zahvaljujući intenzivnom umetničkom istraživanju, Mihailo Vasiljević je stvorio opus koji je divergentan po tematskom sadržaju, dok je istovremeno koherentan po pitanju poetike. Nominalno, njegovi radovi nisu lako razumljivi – njegove fotografije najčešće izbegavaju stereotipe lepote, može se reći da su donekle i hermetične. One nisu nametljive, već odmerene, suzdržane u mirnoći i dostojanstvu i zahtevaju određeno predznanje, kao i posmatrača koji se usuđuje da ode korak dalje. Nabijene su značenjem koje uključuje, ali unekoliko i prevazilazi fotografski medij, galeriju ili proces izlaganja i tumačenja umetničkog rada. One zahvataju širi kontekst koji obuhvata društvo, njegovu kulturu, istoriju i znanje koje ono proizvodi. Poetika Vasiljevićevih radova podjednako je lirska i epska i oslanja se na umetničku tradiciju koliko i na savremeni trenutak, iz koga njegove fotografije izlaze kao slike napravljene da traju, bez žurbe i previranja, sa iskrenim poštovanjem i razumevanjem životnih okolnosti.

Saša Janjić je istoričar umetnosti iz Beograda.

© Saša Janjić

nazad na sve tekstove