MIHAILO VASILJEVIĆ

VERNAKULARNO
Sofija Milenković

Nova serija radova Mihaila Vasiljevića Vernakularno, započeta 2021. godine, obuhvata fotografije u boji raznih formata na kojima su predstavljeni detalji gradskog prostora. Na njima se, u različitim spojevima i konfiguracijama, mogu videti segmenti fasada sa elementima poput vrata, ulaza, oluka, kapija i cevi, kao i drugi predmeti i tragovi koji ih u većoj ili manjoj meri prekrivaju ili su uz njih ostavljeni. Kao i neki od prethodnih umetničkih projekata, na primer, Srpska mitologija (2005–2019), Trans. (2009–2016), Novi novac (2011–2017) i Topografija Beograda (2011–2017), grupa radova objedinjenih pod nazivom Vernakularno potvrđuje Vasiljevićevu sklonost ka radu u serijama koje nastaju tokom višegodišnjeg vremenskog perioda i zasnivaju se na precizno osmišljenom koncepcijskom i formalnom okviru, kao i sistematičnom, sveobuhvatnom i kritičkom principu opservacije i selekcije elemenata okruženja, odnosno njihovom promišljanju posredstvom fotografije.

Po interesovanju za gradski ambijent, ova serija najbliža je Topografiji Beograda u kojoj autor nastoji da izdvoji slojeve urbanog tkiva prestonice iz istorijski, društveno i stilski različitih konteksta, kroz prizore arhitektonskih objekata bez prisustva ljudskih figura. Srodnost predstavlja i uniformnost formalnog sistema kroz koji su prizori artikulisani, težnja dokumentarnosti kao stilskoj kategoriji, poznavanje istorije fotografije kao jednog od konstituenata kreativnog procesa, a isto tako i temeljita analiza i istraživanje terena iz pozicije pešaka, koji prethode realizaciji fotografija i sa njom čine integralnu celinu autorskog umetničkog pristupa.[1] Ako u Topografiji Beograda, kroz fotografski opis urbanog i arhitektonskog reljefa putem prizora široke vizure grada, Vasiljević teži beleženju „složene, isprepletane i neretko ambivalentne urbane strukture različitih delova Beograda”, odnosno višedecenijskih transformacija njegovog urbanog pejzaža, pa posredno i otvaranju pitanja o vrednostima širih društveno-istorijskih okvira iz kojih su one proistekle[2], može se zaključiti da u seriji Vernakularno umetnik nastoji da istu urbanu i arhitektonsku strukturu sagleda usredsređujući se na krupni plan njenih detalja, sa nešto drugačijim težištima interesovanja.

Bez izuzetka, svaki od prizora kadriran je na način da prikazuje deo fasade građevine iz frontalnog ili iskošenog rakursa, tako da pojedinačni elementi formiraju, po svom principu, sličnu kompozicionu strukturu. U kvadratnom okviru, osovinu prizora čini dominantan vertikalan pravac u vidu ivice ili segmenta površine fasade, koji se u donjem delu ukršta sa horizontalnim ili dijagonalnim pravcima ivice i ravni trotoara. Na taj način se formira izrazito stabilan geometrijski sklop u kom autor, pažljivo uravnoteženim rasporedom pojedinačnih i koloristički raznolikih motiva, koji su svi podjednako uoštreni, izbegava davanje kompozicionog primata bilo kome od njih, pa samim tim i njihovu hijerarhiju. Zajedničku formalnu karakteristiku predstavlja i ujednačeno osvetljenje, kao i nedostatak ljudi, koji doprinose utisku konceptualne uniformnosti, objektivnosti i neutralnosti, čime se potiskuje značaj individualne percepcije i subjektivnosti u korist samih motiva i čina njihovog izdvajanja.[3] Ukupno primenjeni, ovi postupci omogućavaju Vasiljeviću da prizore tretira kao apstraktnu dvodimenzionalnu plohu koja sadrži određene geometrijske i kolorističke komponente, dok formalnim pristupom kontroliše način na koji će one biti organizovane. Time on kreira zaseban, fiksiran i repetitivan koordinatni sistem u okviru kog su upisani elementi postavljeni u određene odnose, koji bi u drugačijem vizuelnom i konceptualnom kontekstu ostali neprimećeni ili potisnuti u drugi plan, odnosno ne bi bili očigledni niti značajni u istoj meri. Drugim rečima, načinom na koji predstavlja segmente fasada i elemente koji se na njima zapažaju, Vasiljević ove detalje urbanog pejzaža, koji izmiču fokusu uobičajene percepcije, izdvaja iz svakodnevnog životnog toka i skreće pažnju, kako na njih same, tako i na njihove relacije.

Kompozicioni okvir prizora, elementi koji su njime obuhvaćeni, kao i princip izolovanja detalja, upućuju na pojam fragmenta kao, s jedne strane, vizuelnu formu i oblik mišljenja, a s druge strane kao motiv i svojstvo.[4] U tom pogledu, ova serija se idejno oslanja na jednu liniju istorije fotografije koja obuhvata primere dugoročnog, sistematičnog i tipološkog beleženja detalja urbanih prostora, poput radova Vokera Evansa (Walker Evans) koji prikazuju različite vrste znakova, Brasaijevih (Brassaï) Grafita (Graffiti) ili serije Pisma iz naroda (Letters from the People) Lija Fridlendera (Lee Friedlander), dopuštajući Vasiljeviću da kroz nju, u savremenom kontekstu, iznova ispituje mogućnosti koncepta fotografske slike koji je zajednički ovim umetnicima, prevashodno u pogledu vizuelnog isečka, načina selekcije motiva, kadriranja, konstruisanja značenja kroz jukstapoziciju i klasifikovanje, kao i preispitivanja urbane savremenosti. U širem pogledu, važne reference za autora predstavljaju i fotografije industrijske arhitekture Bernda i Hile Beher (Bernd & Hilla Becher) zbog svojih sistema tipologija, zatim prigradski pejzaži Luisa Bolca (Lewis Baltz) zbog principa apstrahovanja elemenata urbanog okruženja, kao i fotografije Vilijama Eglstona (William Eggleston) koje prikazuju površine fasada i druge elemente urbanog pejzaža poput znakova i bilborda, između ostalog, zbog načina na koji se u njima prepoznaje dodatni, na prvi pogled skriveni kvalitet, u ovom slučaju estetske vrste.

Predstavljeni segmenti fasada, koji često prikazuju mesta na kojima se spaja više različitih građevina, čine produžetak ispitivanja urbanističke i arhitektonske prirode Beograda i na mikroplanu potcrtavaju njenu kompleksnost, ambivalentnost i fragmentarnost u stilskom, istorijskom i društvenom pogledu, koje su već sugerisane serijom Topografija Beograda.[5] Zajedno sa tragovima kojima su podloga, ovi segmenti istovremeno ukazuju na elemente koji su toj urbanoj celini pridodati, koji čine svojevrsnu sivu zonu i naličje su njene načelne ili prividne koherentnosti i kompaktnosti, a čiju vidljivost u makroplanu celina apsorbuje i amortizuje. Nalepljeni plakati, oglasi i reklame, različite vrste natpisa i znakova, rupe od metaka iz Drugog svetskog rata, prljavština, pukotine i oštećenja, kao i selektivno ofarbani delovi ili oguljena boja, zatim iskrivljeni ili delimično uklonjeni oluci i kapije, naknadno dodati arhitektonski elementi, cevi iz klima uređaja koje slobodno vise niz fasadu, raznoliki zapisi i grafiti, a uz njih i ostavljeni predmeti poput cigli, starih guma pa čak i božićnih badnjaka, na različite načine su spojeni i isprepletani u ovim prizorima. Oni su posledica, često stilski ili tehnički neskladnih i neodgovarajućih, naknadnih intervencija i privremenih rešenja, improvizacije, snalažljivosti i prilagođavanja, svakodnevne upotrebe, slučajnosti, vandalizma, ukrašavanja, ulične umetnosti, kao i potrebe za izražavanjem, a isto tako i istorijskih okolnosti i protoka vremena. Drugim rečima, oni čine različite materijalne tragove života u gradu, iskaza i gestova njegovih stanovnika, kojima se težište u ovoj seriji, u poređenju sa Topografijom Beograda, sa urbanističkih transformacija pomera na urbano iskustvo. U tom pogledu je ključan pojam vernakularnog, koji u lingvistici označava uobičajeni govor koji se koristi na određenom geografskom području i razlikuje se od standardizovanog jezika, dok u arhitekturi podrazumeva građevine koje nisu projektovale arhitekte i koje su, po korišćenju lokalnih materijala, oblikovanju prema potrebama specifičnim za mesto nastanka, a pod uticajem autohtonih tradicija i veština, svojstvene određenom podneblju.[6]

Premda ne u doslovnom značenju, kroz prizmu vernakularnog može se posmatrati specifična vrsta komunikacije i intervencija koje Mihailo Vasiljević locira na fasadama kao svojevrsnim savremenim arheološkim nalazištima – palimpsestima sastavljenim od tragova različitih perspektiva, prošlosti i istorija koji se u mnogostrukim konfiguracijama spajaju i prepliću u sadašnjosti.[7] Kakva je grad mašinerija? Koji su njeni sastavni delovi, dinamika i procesi? Ko su gradski akteri i o kakvoj vrsti društvene, političke i kulturne raznolikosti, odnosno koegzistencije svedoče njihovi tragovi? Kakva namerna ili slučajna značenja, poruke i vrednosti ovi tragovi sami po sebi, ili njihovi odnosi, generišu? Šta konstituiše savremeno urbano iskustvo i kako možemo da definišemo njegovu prirodu na osnovu ovih tragova? Koliko je ono stabilno, određeno i koherentno, i obrnuto, u kojoj meri je ono pluralno, fluidno, fragmentarno, haotično, konfliktno, a neretko humorno i apsurdno? Kakvo urbano okruženje i gradsku estetiku sugerišu ovi tragovi? Mihailo Vasiljević ne nudi odgovore na ova pitanja, kao što ne nastoji da istakne određeno stanovište. Putem fotografske slike, on konstatuje ova mikročvorišta kao mnogostruka i promenljiva značenjska polja, odnosno, on kreira odgovarajući okvir koji čini vidljivim njihove vrednosti i značenja koja nadilaze trenutno stanje, status i neposrednu funkciju elemenata od kojih su sastavljena, a ujedno formira i meditativni prostor refleksije o njima.

[1] Detaljno o seriji Topografija Beograda u: Ana Bogdanović, „Nekoliko teza o Topografiji Beograda Mihaila Vasiljevića”, u: Mihailo Vasiljević, Ana Bogdanović, Topografija Beograda [katalog izložbe], Centar za fotografiju, Beograd 2017.

[2] Isto.

[3] O pitanjima dokumentarnosti i autorskog mesta u radu Mihaila Vasiljevića videti: Ana Bogdanović, „Nekoliko teza o Topografiji Beograda Mihaila Vasiljevića”, nav. delo.

[4] O odnosu fragmenata i grada, značaju fragmenata za razumevanje urbanog stanja i iskustva i različitim perspektivama iz kojih se o pojmu fragmenta može govoriti u okviru ovog polja više u: Colin McFarlane, Fragments of the City. Making and Remaking Urban Worlds, University of California Press, Oakland 2021.

[5] Videti: A. Bogdanović, nav. delo.

[6] Treba imati u vidu da se pojam vernakularnog u ovom slučaju ne odnosi na vernakularnu fotografiju, pod kojom se podrazumevaju snimci koji su nastali iz različitih neumetničkih razloga. Neki od primera za ovu vrstu fotografije su: porodični i turistički snimci, fotografije koje imaju naučnu, tehničku ili administrativnu svrhu i slično.

[7] Uporediti sa: Laura McAtackney & Krysta Ryzewski (eds.), Contemporary Archaeology and the City. Creativity, Ruination, and Political Action, Oxford University Press, Oxford 2017, 1–28.

Sofija Milenković je istoričarka umetnosti iz Beograda.

© Sofija Milenković