MIHAILO VASILJEVIĆ

SRPSKA MITOLOGIJA
Mara Prohaska Marković

Zanimajući se za pojmove srpskog porekla, nasleđa i kontinuiteta, Mihailo Vasiljević 2005. godine započinje stvaranje serije fotografija pod nazivom „Srpska mitologija“. Fotografišući širom Srbije, Vasiljević niže otvorenu foto-strukturu inspirisanu paganskim mitovima čiji su fragmenti opstali i čiji je smisao delimično inkorporiran u hrišćanski religiozni diskurs. Autor je beležio motive uobičajeno prisutne u svakodnevnom vizuelnom iskustvu izvan velikih gradova, koji, predstavljeni na naizgled običan način, posredno upućuju na sadržaje paganske mitologije i njihovo magijsko značenje. Tako se, na primer, u fokusu Vasiljevićevog foto-aparata našlo i veliko stoletno drvo koje, okruženo ogradom, kao da izranja iz ravnog predela i dominira njime. U pregledima srpske mitologije ističe se da je svako naselje imalo svoj zapis – kultno mesto sa osvećenim drvetom ispod koga su se izgovarale molitve i koje je, po verovanju, štitilo selo od bolesti i groma i predstavljalo stanište božanstva polja i šuma. Pored zapisa, na fotografijama su prikazani i mladi hrast, greben za vunu, krtičnjak, kupina, nakovanj, bosiljak, zečja mast, ugljena prašina, vetar, duga, provalija… i svaki ovaj predmet ili pojava imaju svoj narativ utemeljen u srpskim narodnim verovanjima. Ova svojevrsna dokumentacija zasnovana je na prepoznavanju i selekciji, i generisana iz višegodišnjeg proučavanja mitova prošlosti. Iako su radovi žanrovski definisani u smislu mrtve prirode i pejzaža, njihov varljivo običan izgled potcrtava uobičajeno prisustvo motiva.

Strukturom mita bavio se Rolan Bart (Roland Barthes), prepoznavajući je ne samo u istorijskim predmetima, već i u fenomenima popularne kulture: vinu, hrani, rvanju, izložbama, filmovima, reportažama, časopisima, igračkama. U okviru sistema umetnosti još je prisutan mit o umetniku kao neshvaćenom geniju, dok se u samom nazivu rada, „Srpska mitologija“, aludira i na proces viševekovne diseminacije srpskih nacionalnih mitova, koji se i danas svakodnevno politički eksploatišu. „Mit je govor“[1], pisao je Bart, način opštenja, prenošenja modela i poruka. Iako su usko vezani za predmete i pojave, mitovi njima nisu definisani. Oni su najviše određeni intencijom koja je ambivalentna, prisutna i odstranjena u isto vreme. Mehanizmi po kojima mitovi funkcionišu su kompleksni, bazirani na protivrečnom označavajućem, dvosmislenom značenju, iskrivljenom smislu, irelevantnom činjeničnom statusu, funkciji učvršćivanja ideoloških sistema. „Mit je vrednost, njega ne potvrđuje istina.“[2] Takođe, recepcija mita je višestruka: proizvođač kreira mit baveći se njegovom namerom, mitolog je analizira i odgoneta, dok s druge strane čitalac, u svom dinamično konstruktivnom pristupu, oživljava mit, doživljava ga i prihvata kao „istovremeno istinitu i nestvarnu priču“[3].

Budući da je Mihailo Vasiljević istovremeno i vrstan poznavalac teorije medija koji „misli fotografiju“, u radu „Srpska mitologija“ inherentno je upisan odnos između tekstova i slika, pojmovnog i magijskog mišljenja. Vilem Fluser (Vilém Flusser) ističe da su komešanje, borba i preplitanje slike i teksta obojili celu istoriju čovečanstva, objašnjavajući da je tekst stvoren kako bi se otkrila intencija koja je stajala iza slika. Vremenom, slika je postala neophodna kako bi se tekst učinio čitljivim, dok je sa otkrićem fotografskog aparata započela faza dominacije slika. „Foto-univerzum je sredstvo kojim se društvo s nesalomivom nužnošću, ali u svakom pojedinačnom slučaju slučajno (dakle, automatski), programira za magijsko ponašanje u cilju davanja povratnih informacija u korist kombinatoričke igre, kao i za automatsko reprogramiranje društva u kocke, kamenčiće za igru, u funkcionere.“[4]

Iako izgledaju nepretenciozno, jasno je da su fotografije obuhvaćene radom „Srpska mitologija“ nastale u širem kontekstu fotografije kao savremene umetnosti. Može se reći da su ove fotografije komunikativne zbog moguće lake identifikacije posmatrača sa pozicijom kamere, ali ubrzo razlika između fotografije-označitelja i stvarnosti-označenog postaje vidljiva i kreativna, odnosno suštinska, jer upravo ona inicira razotkrivanje igre. Sam medij fotografije je u središtu fluserovskog magijskog sveta slika, u procesu obuhvatanja realnosti sa tendencijom da se slike neodgonetnute projektuju u svet, koji, na taj način, „postaje kontekst scena, stanja stvari“[5], bez mogućnosti analize. 

Učestvovanjem u oživljavanju starih mitova, Mihailo Vasiljević podseća na pojam kontinuiteta u duhovnom i istorijskom smislu, oslanjajući se na značajna etnološka istraživanja[6] u kojima se zaključuje da određeni modeli uspevaju da očuvaju svoju vitalnost i u okvirima novih paradigmi. Načinom na koji pozicionira svoj rad u aktuelnoj teorijskoj konstelaciji, Vasiljević poziva na analizu mehanizama funkcije mita u procesima funkcionisanja društva, i, posebno, pokreće promišljanje same intencije, prisutne na izvorištu proizvodnje mita, koji je u tematskom fokusu ovog rada, i programa svojstvenog upravo mediju fotografije.