NEKOLIKO TEZA O TOPOGRAFIJI BEOGRADA
Ana Bogdanović
Fotografska serija Topografija Beograda, nastala u periodu između 2011. i 2016. godine, predstavlja jedan od nekoliko višegodišnjih umetničkih projekata Mihaila Vasiljevića, među koje spadaju i serije fotografija kao što su Srpska mitologija (2005–2016), Trans. (2009–2016) i Novi novac (2011–2016). Topografija Beograda obuhvata više stotina slika – artefakata fotografskih ispitivanja urbanističke naravi Beograda, koja je Mihailo Vasiljević izveo prateći metodologiju studioznog, kontinuiranog i posvećenog posmatranja i dokumentovanja arhitektonskog pejzaža grada. Beleženje složene, isprepletane i neretko ambivalentne urbane strukture različitih delova Beograda, od centra do periferije i nazad, bazirano je na jasno određenoj kompoziciji fotografske slike, snimljene iz pozicije aktivnog posmatrača – pešaka, čiji se fokus nalazi na arhitektonskim objektima i/ili ambijentima bez prisustva ljudskih figura. U velikom broju primera, fotografije iz ove serije prikazuju fragmente gradskog jezgra u kojima su sučeljeni ili jedan uz drugi postoje slojevi arhitektonskih manevara iz istorijski, društveno i stilski raznorodnih konteksta: vile iz međuratnog perioda i primeri stambene arhitekture posleratnog socijalističkog doba, trošne porodične kuće i luksuzne zgrade nastale u tranzicionom periodu tokom proteklih dvadeset godina, stare zanatske radnje i tržni centri, aktuelna i zaboravljena gradilišta, srušeni, bombardovani i nikada završeni objekti, primeri industrijske i korporativne arhitekture, renovirana zdanja i zgrade sa bespravnom nadogradnjom, itd. Među snimljenim prizorima se veoma retko javljaju poznati simboli i tzv. remek-dela arhitektonske istorije grada. Umesto opštepoznatih i često reprodukovanih toposa Beograda, ova serija, analitičnim fotografskim pogledom koji pretenduje na objektivnost, beleži njegove (samo) naizgled netipične, nereprezentativne urbane krajolike, bez isticanja ili stvaranja iluzije o monumentalnosti. Čak i u onim slučajevima kada su u fokusu fotografskog pogleda Mihaila Vasiljevića poznata građevinska obeležja Beograda, ona su prikazana bez isticanja njihove istorijske bitnosti, tretirana su na jednak način kao i drugi, „manje značajni“ segmenti urbanističkog ambijenta grada. I, mada bi se moglo naslutiti da je ovakav odnos zasnovan na izvesnoj distanci fotografa prema objektima koje dokumentuje svojim radom, egzaktan i koncizan način na koji se zabeleženi ambijenti beogradske topografije pojavljuju u finalnoj izvedbi i posebno kroz izložbenu postavku ukazuje na dobro poznavanje grada iz perspektive ne samo minucioznog posmatrača postojećeg pejzaža, već i posvećenog poznavaoca slojeva transformacija njegove istorije. Ovakav postupak odabira scena i njihovog pretvaranja u fotografske slike upućuje na nekoliko važnih odlika fotografske prakse Mihaila Vasiljevića u vezi sa kompleksnom prošlošću, statusom i tradicijom ovog medija, koje je neophodno razmotriti pre nego što se vratimo daljoj analizi serije Topografija Beograda.
Fotografija i grad
Odnos fotografije prema urbanom okruženju i njegovim transformacijama nalazi se u središtu formiranja i utvrđivanja društvenog i istorijskog statusa ovog umetničkog medija. Jedna od najranijih uloga fotografije, koja ju je izdvajala od drugih načina beleženja viđenog (a posebno slikarstva), vezana je za potencijal dokumentovanja brzih promena gradskog okruženja koje su se odvijale tokom druge polovine 19. veka kao posledica razvoja industrijalizacije i konsekventno sprovođene urbanizacije. Novi fotografski medij ponudio je gotovo revolucionarnu mogućnost stvaranja slika koje su svedočile o rapidnim promenama urbane scenografije modernog sveta, značajno doprinoseći proizvodnji nove, konstantno promenljive slike realnosti, koja je obuhvatala prizore i različite faze izgradnje mostova, velikih arhitektonskih zdanja u čeliku i staklu i mnogih drugih objekata koji su u ovom periodu bili podizani zahvaljujući razvoju nauke i tehnologije. I sama rezultat ovog napretka, fotografija je, učestvujući u postupku konstruisanja (nove) slike novog sveta, zauzela važnu ulogu, kao nezaobilazni akter – u isto vreme činilac i svedok modernizacije, kao konstantno transformišućeg procesa neposrednog okruženja, a pre svega gradskog ambijenta, koji predstavlja glavno mesto ispoljavanja modernizacijskih težnji. Treba naglasiti da je fotografija pri tome razvila ambivalentan odnos prema modernosti, koji se ne odnosi isključivo na beleženje njenih podviga, već i na otkrivanje onih faseta urbanog okruženja koje izmiču preoblikovanjima pod uticajem modernosti i progovaraju o njenim kontradikcijama. Fotografske slike ruina i istorijskih ambijenata takođe su našle svoje mesto u kontekstu funkcionalnosti novog medija, budući da je specifična optička tehnologija fotografskog aparata razvila sposobnost detaljne reprodukcije koja je nedostupna čovekovom oku (ili ruci), omogućujući istraživanja i bolja razumevanja istorijskih slojeva arhitekture.[1] U svakom od navedenih slučajeva fotografskih intervencija u vezi sa slikom grada, koje se odnose i na vreme posle razmatranog perioda modernosti, arhitektura je tretirana tako da neminovno stoji u odnosu sa vremenom u kom je fotografija nastala, dobijajući na taj način specifičnu i višestruku istorijsku vrednost – arhitektura u fotografiji ne samo da otkriva slojeve prošlosti u kojoj je nastala, već ukazuje i na karakteristike savremenosti u kojoj je nastala data fotografija. Oslanjajući se na pisanja Waltera Benjamina, David Campany tvrdi da je fotografija od odlučujućeg značaja za razumevanje arhitekture, budući da, načinom na koji je u mogućnosti da je reprodukuje, ona izoluje, definiše, interpretira, naglašava, pa čak i proizvodi kulturnu vrednost arhitekture.[2] Valja dodati da, osim toga što vidljivom čini kulturnu vrednost arhitekture, fotografija ovog žanra upućuje i na kulturne vrednosti širih okvira društva koje datom arhitekturom oblikuje svoje okruženje, te funkcioniše i kao posredna studija načina na koji jedno društvo zamišlja i konstruiše sliku svoje savremenosti.
Ova istorijska skica značaja i značenja odnosa koji je fotografija izgradila prema slici grada kroz beleženje arhitekture za kontekst rada Mihaila Vasiljevića je važna kako bi se bolje razumela njegova intencija u pogledu Topografije Beograda. Posedujući temeljno znanje o istoriji fotografije, koje u svoju umetničku praksu inkorporira konstantno propitujući i ukazujući na funkcije i značenja koje je ovaj medij kroz vreme razvio, Vasiljević gradu pristupa kao kulturno višeznačnoj i istorijski slojevitoj slici, u koju su upisane višedecenijske transformacije urbanog pejzaža, a preko njega i šireg društveno-istorijskog toka. S jasno određenom namerom, koja je u neraskidivoj vezi s pomenutom višedecenijskom relacijom između fotografije i arhitekture, on ukazuje na vitalnost koju fotografija još uvek poseduje u vezi sa opisivanjem grada, istovremeno otvarajući pitanje o društvenim i kulturnim vrednostima koje se mogu iščitati u specifičnom kontekstu Beograda. Šta se može zaključiti o društvu koje kroz svoju arhitekturu proizvodi slike savremenosti kakve beleži Mihailo Vasiljević? Koje su karakteristike odnosa prema modernosti i kakvo je iskustvo modernizacijskih procesa vidljivo na osnovu preciznih dokumenata beogradskih urbanističkih ambijenata koje autor stvara? Na šta nas, u vezi sa odnosom prema istoriji i vizijama budućnosti jednog grada, mogu uputiti, u manjoj ili većoj meri definisani, slojevi i spojevi šljunka, gvožđa, stakla, betona i ostalih građevinskih materijala koji čine strukturu beogradske nove, stare i starije arhitekture?
Ne treba, međutim, pomešati ulogu koju Mihailo Vasiljević prilikom izvođenja Topografije Beograda zauzima sa pozicijom istoričara arhitekture ili istoričara kulture. Njegova namera nije da ponudi sud o određenom istorijskom periodu ili arhitektonskom stilu, klasifikuje arhitektonsko nasleđe Beograda prema nekom kriterijumu ili pruži uvid u razumevanje hronologije urbanizma, iako bi fotografije iz ove serije svakako mogle poslužiti nekom istoričaru kao dragocen predmet istraživanja. Krećući se u domenu vizuelnog, odnosno onoga što se odnosi na postupak konstruisanja slike kao istorijski uslovljenog i značenjski potentnog polja koje učestvuje u procesima konstituisanja znanja, Vasiljević Topografiju Beograda razvija kao umetnički projekat utemeljen na kompetencijama fotografske slike. Fragmente urbanog ambijenta koje bira za predmete ispitivanja i beleženja kroz fotografiju, on otkriva i prepoznaje kroz dugotrajno posmatranje koje prethodi postupku fotografisanja – kako bi proizveo topografsku sliku grada posredstvom fotografske kamere, on se s njom mora dobro upoznati, direktno i bez posredovanja. Ovako sprovedena metodologija, koja obuhvata dugoročno ispitivanje, pripremanje, odabiranje i, finalno, izvođenje fotografskog beleženja gradskog pejzaža, predstavlja sastavni deo Vasiljevićeve prakse, koja se samo jednim delom odnosi na fotografisanje, odnosno isključivo proizvodnju fotografskih slika. Mnogo više od toga, njegova metodologija upućuje na analitičku umetničku praksu koja je zasnovana na višestrukom istraživanju čiji se rezultati nude kroz fotografske artefakte.
Topografija i dokument
Za razliku od velikih gradova, koji su kroz istoriju često bili tema fotografskih beleženja, Beograd nije bio predmet prevelikog interesovanja fotografa, u smislu sistematskog i posvećenog bavljenja njegovim urbanim transformacijama i topografskim karakteristikama, poput usamljenih poduhvata pukovnika Jeremije Stanojevića iz tridesetih godina prošlog veka.[3] Imajući, međutim, u vidu da je fotografsko nasleđe u lokalnoj sredini u velikoj meri zanemareno, postoji mogućnost da su nam neki od fotografskih projekata ove vrste do danas ostali nepoznati. Ovakav status fotografije jedan je od razloga Vasiljevićevog posvećenog kreiranja Topografije Beograda.
Pojam topografija, koji je izvorno vezan za oblast geografije, odnosi se na metod proučavanja površine Zemlje putem opisivanja njenih karakteristika crtanjem, odnosno prikazivanjem kroz sliku, pre svega u formi detaljnih i preciznih mapa i kartografskih prikaza. U kontekstu naše teme, topografija se odnosi na postupke opisivanja urbanog, arhitektonskog reljefa pomoću fotografije, koja takođe pruža detaljan, objektivan uvid u njegove pojavne karakteristike, odnosno, na dokumentovanje urbanog pejzaža fotografijom. Različito od drugih fotografskih serija koje je Mihailo Vasiljević razvijao tokom višegodišnjih istraživanja i koje su na različite načine ukazivale na direktnu autorsku intervenciju i poziciju ili ih na određeni način dovodile u pitanje, Topografija Beograda iskazuje težnju ka postizanju objektivnosti, tj. dokumentarnosti u beleženju viđenog, što je u direktnoj vezi s topografskim okvirom koji kreira. Pre nego što započnemo diskusiju o kompleksnoj temi dokumentarnosti u vezi sa fotografijom, pozabavimo se mestom topografije u kontekstu fotografske prakse.
Termin topografija koji se ovde uvodi stoji u vezi s još jednim istorijski ključnim momentom za medij fotografije, što dodatno utvrđuje Vasiljevićev slojeviti odnos prema refleksivnosti, kao jednoj od važnih odlika njegove prakse. Reč je o seminalnoj izložbi New Topographics: Photographs of a Man-altered Landscape, koja je 1975. godine održana u Međunarodnom muzeju fotografije u Ročesteru (SAD) i na kojoj su prikazani radovi fotografa koji su se sedamdesetih godina interesovali za američki urbani pejzaž (Robert Adams, Bernd i Hilla Becher, Stephen Shore, Lewis Baltz, Nicholas Nixon). Autor izložbe, William Jenkins, u uvodnom tekstu za katalog izložbe postavio je osnove za razumevanje topografije u fotografiji, otvarajući ključna pitanja u vezi sa ovim tipom fotografske slike[4] koju kroz svoj rad preispituje i Mihailo Vasiljević. Prva i veoma važna napomena ovde odnosi se na odvajanje fotografije koja se koristi u praksama konceptualne umetnosti i fotografije koja je vezana za pojam topografije. Kao što je već napomenuto, istraživanje topografije kroz fotografiju odnosi se na otvaranje pitanja o istorijskim, društvenim i kulturnim vrednostima koje se prepoznaju i otkrivaju kroz fotografiju, a ne na ispitivanje semantičkih problema prirode i statusa umetnosti kroz fotografiju, odnosno sliku koja ima topografske intencije. Drugim rečima, ovaj tip fotografije svedoči o onome što se posmatra kroz pretvaranje prizora u fiksiranu sliku i mogućnostima tako kreirane fotografske slike, a ne o operacijama označavanja koje se prilikom pomenutog posmatranja dešavaju. Pozicija moći u vezi s proizvodnjom značenja ovde se sa autora, odnosno fotografa, prebacuje na sliku, odnosno fotografiju, dovodeći nas do problema dokumentarnosti, koji se (takođe) nalazi u srži nastanka i društveno-istorijskog i umetničkog statusa fotografije.[5]
Insistiranje na dokumentarnosti evidentno je u Topografiji Beograda ne samo kroz različit pristup u odnosu na ostale serije fotografija Mihaila Vasiljevića, već i kroz postizanje specifičnih formalnih karakteristika koje se odnose na jednak tretman kompozicione strukture beleženih prizora u smislu kadriranja i osvetljenja, kao i odbijanje insceniranja, odnosno režiranja fotografije, što doprinosi prividu objektivnosti i distanciranosti i nepostojanja autorove direktne intervencije. Pa ipak, valja imati u vidu (kako je uostalom još Jenkins primetio) da problem dokumentarnosti u fotografiji ukazuje na paradoks koji se nalazi u osnovi identiteta ovog medija, jer je nemoguće u potpunosti potisnuti poziciju autora/fotografa, kao što je nemoguće proizvesti fotografiju koja bi bila pravoveran otisak slike stvarnosti. Svestan ovog paradoksa, Mihailo Vasiljević prilikom izvođenja Topografije Beograda pristupa fotografiji na način koji dokumentarnost shvata kao stilsku kategoriju, kako bi se u prvi plan istakla topografska operacija u vezi s njom, odnosno, kako bi ponudio fotografsko opisivanje grada koje ostavlja utisak neutralnog, sveobuhvatnog, preciznog dokumenta i saznajnog materijala za razmatranje različitih aspekata isprepletanih odnosa arhitekture i kulture, grada i istorije, fotografije i društva. On, međutim, time ne ukida svoje autorsko mesto, već ga premešta na drugu ravan, u domen istraživanja koje prethodi nastanku fotografija – u prostor ispitivanja pogledom i posmatranjem i prepoznavanja naizgled nereprezentativnih i nespecifičnih fragmenata urbanističkih i arhitektonskih kontura grada kroz koje se, tek na d(r)ugi pogled, otkriva slika grada koji izgleda upravo onako kako su ga sa planom ili bez njega kreirali njegovi graditelji, sa vizijom ili bez nje menjali njegovi vlastodršci i kako ga sa obzirom ili bez njega žive njegovi stanovnici.
______________________________
[1] Uporedi sa: David Campany, “Architecture as Photography: document, publicity, commentary, art”, u: Architecture as Photography. Constructing Worlds: Photography and Architecture in the Modern Age, ur. Alona Pardo, Prestel, London 2014, http://davidcampany.com/architecture-as-photography-document-publicity-commentary/ (pristupljeno 15. 7. 2017).
[2] Isto.
[3]O kolekciji fotografija Beograda Jeremije Stanojevića opširnije u: Divna Đurić-Zamolo, Beograd 1930. na fotografijama Jeremije Stanojevića, Muzej grada Beograda, Beograd, 1975.
[4] William Jenkins, New Topographics: Photographs of a Man-altered Landscape, exhib. cat., International Museum of Photography at George Eastman House, Rochester, NY 1975.
[5]Mada se Jenkinsovo odvajanje fotografije „u službi“ konceptualnih umetničkih razmatranja od one koja pretenduje na topografsku dokumentarnost može dovesti u pitanje, budući da intencija dokumentarnosti posredno dotiče i problematiku konceptualnih preispitivanja u umetnosti, što je evidentno i u praksi Mihaila Vasiljevića, ovde se neće dalje diskutovati o ovom problemu zbog toka centralne argumentacije u tekstu.
Objavljeno u:
Vasiljević M., Bogdanović A., Topografija Beograda [katalog izložbe], Beograd: Centar za fotografiju, 2017.
Ana Ereš (Bogdanović) je istoričarka umetnosti iz Beograda.
© Ana Ereš